„Wszystkie obrazy ukazujące gwałt zadany atrakcyjnemu ciału są w pewnym stopniu pornograficzne. Ale obrazy tego co odrażające, też mogą uwodzić. Wiemy wszyscy, że tym, co spowalnia ruch na autostradzie w pobliżu okropnego wypadku samochodowego, nie jest zwykła ciekawość. Wielu pragnie ujrzeć coś makabrycznego”[1].

Jak zatem „protestować przeciwko cierpieniu, w odróżnieniu od przyjmowania go do wiadomości?” – kontynuuje wątek Sontag. Jak uniknąć pułapki, by tragedia ludzka nie otarła się o banał przekazu, i banał odbioru. Prawdziwy dramat, czy na globalną, czy intymną ludzką skalę odbywa się przecież „poza kadrem”. Wątpliwości, które Sontag rozwijała w Widoku cudzego cierpienia, dotyczące odbioru fotografii, zwłaszcza fotografii reportażowej (uważanej niemal za synonim sfotografowanej sytuacji) rodzą się także w przypadku każdego obrazu wizualnego, który epatuje dosłownością,   okrucieństwem i odrażającą formą. Czy dosadnie ukazana choroba w postaci ciała „obrzydliwego”, zniekształconego, wystawionego na światło bezlitosnych jupiterów cudzego oka, przybliża widza
do problemu cierpienia, czy może powoduje wyłącznie dreszcz niezdrowej ekstazy, nie zaprzątając sobie głowy podmiotowym doświadczeniem. Jak zatem powinien wybrzmieć ten „kłopotliwy” temat?

Motyw choroby w historii sztuki zachodniej pojawiał się sporadycznie, i nie należał do tematów faworyzowanych przez artystów. Z problemem zmierzyła się Frida Kahlo, która z malarstwa uczyniła kronikę przebiegu choroby, dokumentującą kolejne jej etapy, oraz rezultaty licznych operacji. Nieco wcześniej, XIX-wieczny malarz francuski, Théodore Géricault, w  latach 1822-1824 na zamówienie władz paryskiego szpitala Salpêtrière, stworzył portrety osób chorych psychicznie. Werystyczne przedstawienia naznaczonych obłędem twarzy, miały stanowić wizualną dokumentację różnego typu szaleństwa.

Zainteresowanie kwestiami ciała i schorowanej cielesności jest rdzeniem wypowiedzi artystycznej Agnieszki Jaworek. Perspektywa oglądu zjawiska, którą stosuje artystka jest zgoła odmienna od przedstawionych przykładów. W szerokim zakresie zainteresowań Jaworek znajduje się ludzki organizm doświadczony chorobą, relacje pomiędzy dysfunkcyjnym ciałem a psychiką chorego, problem percepcji osoby chorej przez środowisko oraz wybrane zagadnienia z szeroko rozumianej dziedziny bioetyki, jak Foucaultowska biopolityka, i wynikająca z niej biowładza.

Metoda obrana przez artystkę przypomina taktykę, którą w obliczu śmiertelnej choroby stosowała wspomniana Sontag: poznać wroga (przyjrzeć się mechanizmom, zrozumieć proces choroby, opracować strategię, opisać zjawisko) i… pokonać wroga. W tym niezwykle dynamicznym procesie, spolaryzowane „kondycje umysłu” – z jednej strony chaos,  przerażenie i niemoc, z drugiej  chłodny sceptycyzm beznamiętnego obserwatora – walczą o głos pierwszeństwa. Jak widać, postawa dystansu nie wyklucza udziału w żywiole, chociaż rzadko bywa dominująca w tej grze o życie. To jednak żywioł wymykającej się kontroli choroby, intensyfikuje pytania, i domagające się na nie odpowiedzi. Spotkanie z kimś chorym – podkreśla artystka – to spotkanie z kimś realnym. Z człowiekiem radykalnym w swej jednostkowości, bytem konkretnym i indywidualnym”.

Jak stawia pytania Jaworek? „Ja plotę i knuję. Badając rzeczywistość przy pomocy sztuki, obieram metody, mające być przewrotne już u samej podstawy. Traktuję sztukę jako sposób poznawania, nazywania i określania świata, jako konkret sprowadzony na pewnym poziomie do abstraktów i pojęć abstrakcyjnych, które w jakimś, ni to ścisłym, ni to intuicyjnym wymiarze, dają się wypowiedzieć. Są jak kamień rzucany w wodę, zamieniający przejrzystą taflę w przestrzeń zaburzoną, poruszaną kręgami fałd rozchodzących się we wszystkie strony”.

Jaworek „ubiera” temat w atrakcyjną wizualnie formę; perfekcyjnie wykonane instalacje i obiekty, fotografie, grafiki oraz rysunki naniesione na wysokiej jakości papier, świetliste, różnokolorowe neony, wciągające wzrok niczym szyldy pulsujących życiem miast. Przekornie i inteligentnie! Widz „wchodząc w wystawę”, niepostrzeżenie zaczyna „poruszać się w temacie”, chociaż nic nie boli, nic nie wstrząsa, nie zmusza oczu do odwrócenia w geście obrzydzenia, bądź, niepotrzebnego nikomu politowania. Każdy cykl, jak odrębny luminofor, zabarwia unoszący się w przestrzeniach wystawy (w metaforycznym sensie), gaz szlachetny i bezwonny, niedostrzegalnie wciąga w wir refleksji nad chorobą, ciałem doświadczonym,  i traumą pogwałconej intymności. I czyni to w sposób przewrotnie atrakcyjny. Stanowi rodzaj przeżycia surrealnego.

O wystawie Olly olly oxen free[2] (do której odnoszę się w tekście) miałam przyjemność kilkakrotnie opowiadać, oprowadzając po wystawie. Były to grupy młodzieży, w tym jedna składała się z osób dotkniętych chorobami fizyczno-psychicznymi. Tego poziomu wnikliwości (interpretacji jakże trafionej) na taką skalę nie doświadczyłam w całej mojej pracy kuratorskiej. Prawdopodobnie sensualny wymiar wystawy wywołał swego rodzaju poczucie bezpieczeństwa, które zaowocowało wylewnością młodych, doświadczonych chorobą interpretatorów. Las wiszących Lenibusów, sprowokował pytanie o wielowymiarowość świata, pozwolił uchwycić kontekst metafizyczny i zastanowić się nad adekwatnym narzędziem poszukiwań – infantylnym, intuicyjnym językiem niewyedukowanego dziecka (jak w Alfabecie Róży).  Ruchoma projekcja emitowana na podłodze galerii (przez większość dorosłych kojarzona z wodnym akwenem), przez młodzież została „odszyfrowana” jako obraz będący wynikiem przeprowadzonego rezonansu magnetycznego. Atmosfera przestrzeni galeryjnej Suche liście zasypanej tysiącami blistrów po lekach, oświetlonej zimnym światłem neonu I don’t know skojarzyła się młodzieży ze stanem depresyjnym, Sanfilippo – z układem krwionośnym lub łańcuchem DNA, Plamy łóżkowe z nudą, bólem, smutkiem i wstydem. Jeszcze większym zaskoczeniem była dla mnie decyzja jednej z opiekunek grupy, która uznała, iż, ze względów terapeutycznych, przyprowadzi podopiecznych dotkniętych autyzmem. W niedalekiej przeszłości, pewien profesor filozofii zadał mi pytanie (wynikające, jak mniemam, z jego własnych, nurtujących go refleksji) o sens pracy w batalii o uwrażliwienie społeczeństwa, tak na polu filozofii, jak sztuki. Przyznam, że po doświadczeniu z wizytującą w galerii młodzieżą, podchodzę do tematu nieco mniej sceptycznie.

Zastanawiając się nad podsumowaniem, przez dziesięć niemal lat rozwijanego przez Jaworek projektu oscylującgo wokół dysfunkcyjnego ciała, mam wrażenie pewnego niedosytu. Myślę, tu o zaledwie dotkniętym przez artystkę, szalenie atrakcyjnym interpretacyjnie temacie biowładzy. Jaworek przemilcza dywagacje światopoglądowe, jej refleksja dotyczy tematu praw pacjenta do godnego poszanowania integralności jego osoby, równej dostępności do usług medycznych, prawa do samostanowienia w obliczu choroby i stawianej  diagnozy. Także społecznej polityki wspierającej nadzwyczaj prężnie rozwijający się przemysł farmaceutyczny. Nie wiem, na ile nieodwołalnie i radykalnie „zrywa” Jaworek we własnej twórczości wszelkie konotacje z Bios. W każdym razie z wielkim zainteresowaniem przyjrzałabym się podjętemu przez artystkę problemowi „podmiany” biopolityki (mającej przecież służyć wyłącznie ochronie ludzkiego życia), w zdegenerowaną jej odmianę – tanatopolitykę, znaną z barbarzyńskich praktyk rządów totalitarnych, czy działań terrorystycznych. To jednak, która z warstw rzeczywistości ludzkiego bytowania okaże się dla Agnieszki Jaworek atrakcyjna – czas pokaże.

^[1] S. Sontag. Widok cudzego cierpienia. Wyd. Karakter. Tłum. S. Magala. Kraków 2010. S. 114-115.

^[2] Wystawa w Galerii Extravagance Sosnowieckim Centrum Sztuki–Zamek Sielecki [8.03.2019–7.04.2019] miała charakter retrospekcji dotychczasowego dorobku twórczego. Projekt wystawy obejmował trzynaście cykli powstałych w latach 2010-2019, na które złożyły się: Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (2010), Niechciana intymność (2010-2012), Promienie (2010-2013), Ciało czarne (2013), Zugzwang (2013), Plamy łóżkowe (2013-2014), Suche liście (2014), Stój spokojnie (2014), Alfabet Róży (2015), Lenibus biały (2016), Przyrząd niepraktyczny (2017), Quassary (2017) oraz najnowsza artystyczna, dotąd nie pokazywana realizacja Sanfilippo (2019). Wystawa stworzyła możliwość zapoznania się z wieloma technikami artystycznymi, które Jaworek stosuje jako środek wypowiedzi, w tym wypadku były to: grafika, malarstwo, rysunek, wideo art, instalacja, obiekt, neon.


Tytuł wystawy zapożyczony został ze stosowanej w amerykańskiej dziecięcej zabawie kompilacji słów oznajmiającej przerwanie zabawy i zakończenie gry.  Artystka użyła tej właśnie gry słownej dla zaakcentowania linii demarkacyjnej, którą oddziela dotychczasową sferę tematycznych zainteresowań od, zarysowujących się w ostatnim czasie, nowych artystycznych idei, które zamierza rozwijać. Inaczej ujmując, domyka drzwi pochłaniającego ją w ostatnich latach tematu ciała schorowanego.