“All images that display the violation of an attractive body are, to a certain degree, pornographic. But images of the repulsive can also allure. Everyone knows that what slows down highway traffic going past a horrendous car crash is not only curiosity. It is also, for many, the wish to see something gruesome”[1].

But then “[w]hat does it mean to protest suffering, as distinct from acknowledging it?” – Sontag goes on. How does one avoid the trap of allowing human tragedy to become banal in its message and banal in its reception? True drama, whether on global or intimate scale, happens “outside the frame” after all. Doubts explored by Sontag in Regarding the Pain of Others, concerning reception of photography, especially reportage photography (considered to be almost synonymous with the situation being photographed), appear with any visual image which emanates literalness, cruelty and repulsive form. Does an illness presented in the form of a “disgusting”, deformed body, exposed before the merciless limelight of someone else’s gaze, bring the viewer closer to the problem of suffering, or does it merely cause a thrill of unhealthy ecstasy, without troubling one’s head with subjective experience. How then should this “problematic” theme be handled?

Motyw choroby w historii sztuki zachodniej pojawiał się sporadycznie, i nie należał do tematów faworyzowanych przez artystów. Z problemem zmierzyła się Frida Kahlo, która z malarstwa uczyniła kronikę przebiegu choroby, dokumentującą kolejne jej etapy, oraz rezultaty licznych operacji. Nieco wcześniej, XIX-wieczny malarz francuski, Théodore Géricault, w  latach 1822-1824 na zamówienie władz paryskiego szpitala Salpêtrière, stworzył portrety osób chorych psychicznie. Werystyczne przedstawienia naznaczonych obłędem twarzy, miały stanowić wizualną dokumentację różnego typu szaleństwa.

Zainteresowanie kwestiami ciała i schorowanej cielesności jest rdzeniem wypowiedzi artystycznej Agnieszki Jaworek. Perspektywa oglądu zjawiska, którą stosuje artystka jest zgoła odmienna od przedstawionych przykładów. W szerokim zakresie zainteresowań Jaworek znajduje się ludzki organizm doświadczony chorobą, relacje pomiędzy dysfunkcyjnym ciałem a psychiką chorego, problem percepcji osoby chorej przez środowisko oraz wybrane zagadnienia z szeroko rozumianej dziedziny bioetyki, jak Foucaultowska biopolityka, i wynikająca z niej biowładza.

Metoda obrana przez artystkę przypomina taktykę, którą w obliczu śmiertelnej choroby stosowała wspomniana Sontag: poznać wroga (przyjrzeć się mechanizmom, zrozumieć proces choroby, opracować strategię, opisać zjawisko) i… pokonać wroga. W tym niezwykle dynamicznym procesie, spolaryzowane „kondycje umysłu” – z jednej strony chaos,  przerażenie i niemoc, z drugiej  chłodny sceptycyzm beznamiętnego obserwatora – walczą o głos pierwszeństwa. Jak widać, postawa dystansu nie wyklucza udziału w żywiole, chociaż rzadko bywa dominująca w tej grze o życie. To jednak żywioł wymykającej się kontroli choroby, intensyfikuje pytania, i domagające się na nie odpowiedzi. Spotkanie z kimś chorym – podkreśla artystka – to spotkanie z kimś realnym. Z człowiekiem radykalnym w swej jednostkowości, bytem konkretnym i indywidualnym”.

Jak stawia pytania Jaworek? „Ja plotę i knuję. Badając rzeczywistość przy pomocy sztuki, obieram metody, mające być przewrotne już u samej podstawy. Traktuję sztukę jako sposób poznawania, nazywania i określania świata, jako konkret sprowadzony na pewnym poziomie do abstraktów i pojęć abstrakcyjnych, które w jakimś, ni to ścisłym, ni to intuicyjnym wymiarze, dają się wypowiedzieć. Są jak kamień rzucany w wodę, zamieniający przejrzystą taflę w przestrzeń zaburzoną, poruszaną kręgami fałd rozchodzących się we wszystkie strony”.

Jaworek „ubiera” temat w atrakcyjną wizualnie formę; perfekcyjnie wykonane instalacje i obiekty, fotografie, grafiki oraz rysunki naniesione na wysokiej jakości papier, świetliste, różnokolorowe neony, wciągające wzrok niczym szyldy pulsujących życiem miast. Przekornie i inteligentnie! Widz „wchodząc w wystawę”, niepostrzeżenie zaczyna „poruszać się w temacie”, chociaż nic nie boli, nic nie wstrząsa, nie zmusza oczu do odwrócenia w geście obrzydzenia, bądź, niepotrzebnego nikomu politowania. Każdy cykl, jak odrębny luminofor, zabarwia unoszący się w przestrzeniach wystawy (w metaforycznym sensie), gaz szlachetny i bezwonny, niedostrzegalnie wciąga w wir refleksji nad chorobą, ciałem doświadczonym,  i traumą pogwałconej intymności. I czyni to w sposób przewrotnie atrakcyjny. Stanowi rodzaj przeżycia surrealnego.

I have had the pleasure to talk about the exhibition Olly olly oxen free[2] (this is the one I’m referring to in the text) several times, when I did guided tours of the exhibition. Audience members were young people, including one group of people with physical and mental disorders. The level of perceptiveness (their interpretations, including very informed ones) that I experienced was something unprecedented on this scale in all of my work as a curator. It was perhaps the sensual aspect of the exhibition that evoked some sort of sense of safety in the young critics, already affected by illness, which in turn resulted in their verbosity. The Lenibus wood provoked a discussion about the multifaceted nature of the world, allowing the young viewers to capture its metaphysical context and reflect on the appropriate method of exploration: the infantile, intuitive language of an uneducated child (as in Rose’s Alphabet). The animated visual projection on the gallery floor (which the majority of adult viewers associated with an aquatic habitat), was ‘decoded’ among the young as a result of MRI screening. The atmosphere of Dry Leaves – the space filled with blister packs scattered around, illuminated only by the cold light of the I don’t know neon, brought up associations with a depressive episode in them; Sanfilippo – with the bloodstream, or the DNA helix, Bed Stains with boredom, suffering, sorrow and humiliation. What surprised me even more was the decision of one of the guardians to return to the exhibition with a group of protégées affected by autism, for therapeutic reasons. I’ve been recently asked by a philosophy professor (based, I suppose, on his reflection) about the point of fighting to make society more sensitive, from the philosophical and artistic point of view. I must admit that having experienced the visit of the aforementioned young people, I approach the topic with lesser scepticism.

Zastanawiając się nad podsumowaniem, przez dziesięć niemal lat rozwijanego przez Jaworek projektu oscylującgo wokół dysfunkcyjnego ciała, mam wrażenie pewnego niedosytu. Myślę, tu o zaledwie dotkniętym przez artystkę, szalenie atrakcyjnym interpretacyjnie temacie biowładzy. Jaworek przemilcza dywagacje światopoglądowe, jej refleksja dotyczy tematu praw pacjenta do godnego poszanowania integralności jego osoby, równej dostępności do usług medycznych, prawa do samostanowienia w obliczu choroby i stawianej  diagnozy. Także społecznej polityki wspierającej nadzwyczaj prężnie rozwijający się przemysł farmaceutyczny. Nie wiem, na ile nieodwołalnie i radykalnie „zrywa” Jaworek we własnej twórczości wszelkie konotacje z Bios. W każdym razie z wielkim zainteresowaniem przyjrzałabym się podjętemu przez artystkę problemowi „podmiany” biopolityki (mającej przecież służyć wyłącznie ochronie ludzkiego życia), w zdegenerowaną jej odmianę – tanatopolitykę, znaną z barbarzyńskich praktyk rządów totalitarnych, czy działań terrorystycznych. To jednak, która z warstw rzeczywistości ludzkiego bytowania okaże się dla Agnieszki Jaworek atrakcyjna – czas pokaże.

^[1] S. Sontag. Regarding the Pain of Others. Picador. New York. 2004.

^[2] Wystawa w Galerii Extravagance Sosnowieckim Centrum Sztuki–Zamek Sielecki [8.03.2019–7.04.2019] miała charakter retrospekcji dotychczasowego dorobku twórczego. Projekt wystawy obejmował trzynaście cykli powstałych w latach 2010-2019, na które złożyły się: Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (2010), Niechciana intymność (2010-2012), Promienie (2010-2013), Ciało czarne (2013), Zugzwang (2013), Plamy łóżkowe (2013-2014), Suche liście (2014), Stój spokojnie (2014), Alfabet Róży (2015), Lenibus biały (2016), Przyrząd niepraktyczny (2017), Quassary (2017) oraz najnowsza artystyczna, dotąd nie pokazywana realizacja Sanfilippo (2019). Wystawa stworzyła możliwość zapoznania się z wieloma technikami artystycznymi, które Jaworek stosuje jako środek wypowiedzi, w tym wypadku były to: grafika, malarstwo, rysunek, wideo art, instalacja, obiekt, neon.


Tytuł wystawy zapożyczony został ze stosowanej w amerykańskiej dziecięcej zabawie kompilacji słów oznajmiającej przerwanie zabawy i zakończenie gry.  Artystka użyła tej właśnie gry słownej dla zaakcentowania linii demarkacyjnej, którą oddziela dotychczasową sferę tematycznych zainteresowań od, zarysowujących się w ostatnim czasie, nowych artystycznych idei, które zamierza rozwijać. Inaczej ujmując, domyka drzwi pochłaniającego ją w ostatnich latach tematu ciała schorowanego.