Zugzwang

Kurator wystawy o projekcie:

Słowo Zugzwang wywodzi się z języka niemieckiego, jednak używane jest także w innych językach, co nadaje mu międzynarodowy charakter. Jego słownikowa definicja brzmi przymus posunięcia. W grze w szachy oznacza to sytuację, w której każdy z możliwych do wykonania przez gracza ruchów pogarsza jego pozycję. Zestawienie razem neonu Zugwang i szachownicy w jednej przestrzeni tworzy zatem integralną całość.

Artystka przyjmuje strategię site-specific i ingeruje w system znaczeń przypisany do danego miejsca. Zawieszony w centralnym punkcie tylnej ściany neon wraz z solą i pieprzem zmieniają funkcjonalno – dekoracyjne przeznaczenie szachownicy w pole gry. Wraz z wprowadzeniem działania artystycznego włącza się objęty nim teren do sfery sztuki, co narzuca jednocześnie nowy kod znaczeniowy.

Szachownica nie będąca już posadzką, tylko polem gry, nie dopuszcza już dawnej swobody ruchów. Stanowienie zasad ze swej natury tożsame jest z kwestią władzy, przez co dowolność zostaje podporządkowana regułom. Wolność zostaje w ten sposób zawłaszczona przez neon, który niczym ołtarz lub słońce, stanowi centrum, a jako jedyne źródło światła, decyduje o percepcji przestrzeni. Wyjście poza system reguł jest zatem niemożliwe. Rozwiązaniem nie jest nawet wyłączenie neonu, ponieważ prowadzi ono za sobą do odebrania pomieszczeniu jego widzialności.

Nie pozostaje zatem nic innego, jak albo opuścić przestrzeń, co w kontekście szachownicy oznacza porażkę, albo stanąć do gry, której zasady w tym przypadku są jasne: zugzwang. Narracja wspomagana tekstem domaga się wykonania ruchu.

W zaciemnionym pomieszczeniu struktura posadzki pokrytej warstwą soli i pieprzu nie komunikuje jednoznacznie, czy szachownica stanowi część dzieła. Wkroczenie na jej teren prowadzi nieuchronnie do pozostawienia śladu. Każdy kolejny ślad wprowadza coraz większą dezorientację – czy ślady zostały stworzone na polecenie artystki? Czy ślady są wynikiem wypadku, nieumyślnej dewastacji dzieła? Czy może należy zostawić jakiś ślad? Gdzie przebiega granica dzieła?

Przymus posunięcia zaczyna być traktowany jako posunięcie ku interpretacji. Pozorny kontemplacyjny charakter pracy, wywołany światłem neonu, skrywa w sobie podjęcie faktycznego wysiłku. Ruch staje się zatem zarówno wynikiem interpretacji, jak i jej poszerzeniem dla kolejnego odbiorcy. Odbiorca aktywnie uczestniczy w tworzeniu pracy, zarówno poprzez jej transformację, jak i wytworzenie intelektualnej interpretacji, która zapisuje się w postaci materialnego śladu. W efekcie mamy do czynienia nie tylko z aktywnym odbiorem dzieła, ale jako że uczestnictwo nie zamyka się tylko w indywidualnym poznaniu dzieła, wpływa na interpretację odbiorcy, który pojawi się jako następny. W ten sposób za transformacją formy podąża kumulacja znaczeń, gdzie granica pracy przesuwana jest przez każdego kolejnego odbiorcę.

W efekcie rola artystki polega na wykreowaniu jedynie pola do działania, a treść jej pracy narasta wraz z trwaniem w czasie. Podkreśla to nie tylko konceptualną siłę artystki, ale także twórczą rolę odbiorcy. Artystka może zostać uznana za autorkę idei, ale faktycznymi autorami pracy stają się wszyscy odbiorcy. Wolność odebrana przez reguły narzucone przez neon, zwracana jest w twórczym akcie interpretacji i skutkuje zarazem umieszczeniem odbiorcy w kręgu sztuki.

Filip Rutkowski