Kiedy mówimy o pamięci i wspomnieniach, często mamy na myśli przede wszystkim narracje i obrazy. Oglądamy zdjęcia z przeszłości i snujemy wokół nich opowieści. Pamięć ma jednak również odmienne wymiary – zakorzeniona jest w naszym ciele, a wspomnienia mogą powrócić pod wpływem bodźca zmysłowego w zupełnie nieoczekiwanym momencie. Cretien van Campen nazywał zmysły „bramą do zaginionych wspomnień”. Smaki i zapachy są bowiem szczególnie silnymi wektorami pamięci. Nim dziecko jest w stanie przełożyć swe doświadczenia w językową narrację, jego pierwsze wspomnienia mają charakter zmysłowy. Dlatego też smaki i zapachy tak często przenoszą nas właśnie do dzieciństwa. To szczególne doświadczenie, nazywane „efektem Prousta”, związane jest z niejako powtórnym przeżyciem momentu z przeszłości. Tego typu doznanie nie jest czymś codziennym, jest wyjątkowe i niejednokrotnie poruszające, tak jak w przypadku słynnej proustowskiej magdalenki. Pod wpływem zapachu lub smaku przeszłość na chwilę uobecnia się w teraźniejszości, czas się zatrzymuje i wszystko powraca – miejsca, osoby, emocje. Wspomnienia tego typu są całkowicie subiektywne, idiosynkratyczne, jedyne w swoim rodzaju. Wspólny dla nich jest natomiast fakt, że każdy z nas ma taki zapach lub smak, który uruchamia cały łańcuch wspomnień oraz uczuć. Co więcej, o ile same wspomnienia są indywidualne i wyjątkowe, o tyle czasem mogą być współdzielone właśnie poprzez afordancje konkretnych smaków czy zapachów.

Przykładem niech będą pomarańcze – dzisiaj łatwo dostępne, jednak niegdyś traktowane niemalże jako towar luksusowy. Import cytrusów przez władze PRL-u w okresie Bożego Narodzenia spowodował, że w przypadku wielu osób owoce te wywołują skojarzenia ze szczególnymi emocjami. Jednocześnie zaś, import ten uwidaczniał polityczne uwikłanie tego zupełnie dziś zwyczajnego produktu spożywczego. Uwidacznia to, w jaki sposób prosty obiekt wpleciony jest w całą sieć znaczeń i zależności: ekonomicznych, politycznych, emocjonalnych czy symbolicznych.

„Efekt Prousta” związany jest niejednokrotnie z doświadczeniem nostalgii – niedookreślonej, trudno uchwytnej tęsknoty za mityczną krainą dzieciństwa. Zjawisko to ma jednak charakter retrotopijny. Jest to tęsknota za wyidealizowanym światem, który został utracony, choć tak naprawdę nigdy przecież nie istniał.

Tekst: Agata Stronciwilk